घनश्याम कोइराला

‘स्वधर्मे निधनं श्रेय परधर्मो भयावह’को अर्थ हो– परधर्ममा लाग्नुभन्दा आफ्नै धर्ममा रहेर मर्नु बरु श्रेयष्कर हुन्छ, किन भने परधर्ममा लाग्नु खतरनाक छ । यो पङ्क्ति श्रीमद्भगवद्गीताको तेस्रो अध्यायको ३५ औँ श्लोकको आधा हो । ‘महाभारत’ भनिने कौरव–पाण्डव युद्धमा अर्जुनको रथ र युद्ध दुवैको सारथी बनेका श्रीकृष्णले अर्जुनलाई दिएको उपदेश हो । मृत्युभन्दा पनि खतरनाक हुने परधर्ममा मानिस किन लाग्छन् कुन्नि ?!

नेपालमा आएको पछिल्लो राजनीतिक परिवर्तन पछिको राज्य र राज्यको ‘धर्म’ सम्बन्धी बहसमा श्रीमद्भगवद्गीताको यो श्लोकांशलाई उधृत गरेर ‘हिन्दु’ पहिचान भएका सनातनीहरूको धार्मिक कट्टरताको पुष्ट्याइँ गर्ने भरमग्दूर प्रयत्न गर्ने गरिएको पाइन्छ । यसरी प्रयास गर्नेहरूले यस कथनको देश, काल, परिस्थितिको सामान्य आँकलनसम्म पनि गरेको पाइँदैन । यस पङ्क्तिको प्रयोग धार्मिक कट्टरताको सूत्रका रूपमा आरोपित गर्न प्रयोग गरिएको पाइन्छ ।

यहाँ धर्मबारे चर्चा गर्न खोजिएको होइन । धर्म मानिसको स्वेच्छाको विषय हो । धर्म मान्ने वा नमान्ने, कुन धर्म मान्ने विषय व्यक्तिले आफै तय गर्ने हो । समाजले वा राज्य यही धर्म गर या गर्नुपर्छ, यो धर्म नमान या नगर भन्ने र नागरिकले त्यही मान्नुपर्छ भन्ने हुनुहुँदैन । धर्मनिरपेक्षताको मूल आसय यही नै हो । राज्यले नागरिकलाई धार्मिक उर्दी गर्नु उचित होइन, तर नागरिकको धार्मिक आस्थाको सम्मान तथा संरक्षण गर्नु राज्यको दायित्व हो । साथै, स्वतन्त्रता र निरपेक्षताको नाममा सामाजिक–सांस्कृतिक प्रचलनमा विच्छृङ्खलता आउने गरी धर्मको आयात गर्ने प्रपञ्चहरूमाथि लगाम लगाउनै पर्दछ ।

‘स्वधर्मे निधनं श्रेय’को आसय धार्मिक बट्टरता होइन, प्रतिबद्धताको विषय हो । आप्mना आचरणमा रहने हो भने सामाजिक अराजकता बढ्दैन । स्वतन्त्रताको नाममा बढिरहेको सामाजिक अराजकता रोक्नका लागि पनि मानिसहरू आआपूmले स्वीकार गरेका मत—मान्यता, सिद्धान्त, विचारहरूमा प्रतिबद्ध रहनु राम्रो हो । यसमा अनावश्यक हस्तक्षेप र अतिक्रमण गर्नु गलत हो ।

श्रीमद्भगवद्गीताको समयबारे बुझ्ने इतिहासका जानकारहरूका अनुसार श्रीमद्भगवद्गीताको समय आजभन्दा कम्तीमा पाँच हजार वर्षभन्दा पहिलेको समय हो । यो भनिएको समय त्यो समय हो, जतिबेला अहिलेका ‘धर्म’ भनिएका इस्लाम, इसाई, शिख, जैन आदि प्रचलनमा थिएनन् अर्थात् यी ‘धर्म’हरूको प्रतिपादन नै नभएकोले प्रचलनमा नै थिएनन् । अनि यो उपदेश कृष्णद्वारा अर्जुनलाई त्यस्तो बेलामा दिइएको थियो, जतिबेला वक्ता र श्रोता दुवै युद्ध मैदानमा थिए । युद्ध भूमिमा डटिरहेको अर्जुनलाई युद्धकै निम्ति दिइएको उपदेशमा कथन भएको ‘धर्म’को अर्थ के हुन्छ ? पूर्वाग्रह नराखेर सोच्ने हो भने स्पष्ट हुन सकिन्छ ।

जहाँ, जतिबेला, जसमाथि, जे जिम्मेवारी छ, त्यतिबेला उसका लागि त्यही नै धर्म हो भन्ने विषय स्पष्ट छ । मानिसका अनेकौँ सम्बन्ध र जिम्मेवारीहरू हुन सक्दछन् । एउटै मानिसको पनि सम्बन्ध अनुसारको जिम्मेवारी हुन्छ । एकजना शिक्षक खेलाडी, संगीतज्ञ, कवि…आदि पनि हुन सक्दछन् । उनले पढाउँदा शिक्षकको धर्म, खेल्दा खेलका नियम, संगीत भर्दा सरगम÷ताल÷स्वरारोह आदिमा ध्यान दिएर जिम्मेवारी पूरा गर्नपर्छ र कविता लेखन वा कविसम्मेलनमा छन्द, पद, मात्रा, अलङ्कार आदिमा सचेत बन्नुपरेको हुन्छ । यी सबै तत्तत्समयका धर्म हुन् ।

श्रीमद्भगवद्गीतालाई धर्मशास्त्र मानिरहँदा पनि यसको ‘स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावह’लाई निरपेक्ष कट्टरताको सूत्रको रूपमा बदनाम गरिरहन आवश्यक छैन ।

‘जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी’ यो पङ्क्ति रामायणको हो । वाल्मिकि रामायणमा रहेको यो पङ्क्ति सबै देशभक्तहरूका लागि प्रिय मन्त्र हो । यसको प्रसंग ः अयोध्याका रामले रावणसँग युद्ध गरेर लङ्का विजय गरे । राम, लक्ष्मणलगायतले आपूmहरूद्वारा विजित लङ्का अवलोकन गरे । यस क्रममा लक्ष्मण लङ्काको सुन्दरता र वैभवबाट अत्यन्त प्रभावित भएको अवस्थामा रामले भनेका थिए– ‘अपि स्वर्णमयी लङ्का न मे लक्ष्मण रोचते । जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी ।।’ हे लक्ष्मण ! यद्यपि यो सुनै सुनले बनेको लङ्का सुन्दर छ, तर मलाई यसमा मेरो रूची छैन, किनभने जननी र जन्मभूमि स्वर्गभन्दा पनि महत्वपूर्ण हुन्छ । रामले लक्ष्मणलाई आफ्ना लागि अयोध्या नै महत्वपूर्ण रहेको बताएका थिए । ‘जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी’को प्रसंग यसरी अघि बढेको हो ।

समाज र राष्ट्रलाई काम लाग्ने यस्ता महत्वपूर्ण कालजयी विषय हाम्रा धर्मशास्त्रहरूमा रहेका छन् । यिनले हिन्दूहरूलाई मात्र भन्ने अर्थ र भाव बोक्दैनन् । यी यस्ता विषय हुन्, जोसुकैलाई, जहिलेसुकै काम लाग्दछन् ।

सनातनको उदारताका कारण र भौगोलिक तथा अन्य अनुकूलताका कारण प्रतिपादन भएर प्रचलनमा आएका अन्य धर्महरूका आराध्यका विषयमा अलि गहिरिएर अध्ययन गर्ने हो भने हिन्दूहरूको उदात्तता आफै प्रकट हुन्छ । हिन्दूहरू आफ्नो प्रथा, पद्धति, धर्मलाई अनादि मान्दछन् । सहजता र एकरूपताका लागि उनीहरूले आफ्ना प्रथा, पद्धति, धर्मलाई ‘सनातन’ भनेका छन् । मूलतः वेदलाई आधारग्रन्थ माने पनि आचरण र अवतारका विषयमा अन्य स्मृतिग्रन्थहरू सनातनीका व्यवहार ग्रन्थका रूपमा रहेका छन् । सनातनीका यी ग्रन्थहरूमध्ये श्रीमद्भागवत, गरुडपुराणलगायतका १८ पुराण र रामायण, महाभारत प्रमुख ग्रन्थ हुन् ।

ईस्लाम, ईसाई, शिख आदि पछि प्रचलनमा आएका धर्मका पनि आ–आफ्ना आधार ग्रन्थहरू रहेका छन् । ती कुरान, बाईबल, गुरुग्रन्थ साहिब हुन् । तिनैका आधारमा ती धर्मका अनुयायीहरू आफ्ना धार्मिक कृयाकलाप गर्दछन् । सही–गलतको टुङ्गो लगाउने गर्दछन् ।

यसै त धर्म समाजको आवश्यकताले सृजिएका, मानव हितकारी प्रवन्धहरू नै हुन् । मानव समाजलाई सुव्यवस्थित बनाउन गरिएको हुनाले सबै धर्महरूको सारमा जीवनमा मानव कल्याण र जीवनपछि अमरत्वको कामनालाई सर्वोपरि स्थान दिइएको पाइन्छ । यी प्रवन्धहरूमा कतिमा कालजयी पक्ष रहेका छन् भने कतिपय कालसापेक्ष रहेका छन् । समय बदलिँदा औचित्य नभएका विषयहरूलाई छोड्दै र कालजयी पक्षहरूलाई समयसँग जोड्दै जाने हो भने धर्म भनिने विषयले मानव हित र कल्याण गरिरहन सक्ने देखिन्छ ।

धर्म, ईश्वर आदि नमान्नेहरू धर्मशास्त्र पनि मान्दैनन् । तर धर्म, ईश्वर आदि नमान्नेहरू पनि विष्णु, राम, कृष्ण, ब्रह्मा, ईन्द्र, शिव आदिको नकारात्मक भूमिकाको विरोध गर्दछन् । यिनका विरोधी मधुकैटभ, रावण, कंस, बालि, सूर्पनखा आदिको पक्षपोषण गर्दछन् । यी दुवैथरी पात्र पौराणिक पात्र हुन् । पुराण नपढी पौराणिक पात्रका विषयमा जानकारी हुँदैन । यो विशेष रूपमा ध्यान दिन योग्य प्रसंग हो ।

जहाँ धर्म छ, त्यहाँ ईश्वर छ । जहाँ ईश्वर छ, त्यहाँ ईश्वरका अवतार छन् । जहाँ अवतार छन्, त्यहाँ लीला छन् । जहाँ लीला छन्, त्यहाँ जिम्मेवारी र भूमिका छन् । जहाँ जिम्मेवारी र भूमिका छन्, त्यहाँ गुण–अवगुण दुवै छन् । जहाँ गुण–अवगुण छन्, त्यहाँ ग्राह्य र त्याज्य दुवै छन् ।

कुरान, बाइबल, गुरुग्रन्थ साहिब आदिमा वर्णित आराध्यहरूका कुनै कमजोरी ती ग्रन्थहरूमा छैनन्, तर विष्णु, राम, कृष्ण, ब्रह्मा, शिव आदिको नकारात्मक वा कमजोरीहरूको उल्लेख हिन्दू धर्मग्रन्थहरूमा पाइन्छ । रामको कमजोरी र रावणको विशेषता जान्नुपरे रामायणमा पाइन्छ । कंसका विशेषता र कृष्णका कमजोरी महाभारत, कृष्णचरित्रमा पाइन्छ । ब्रह्मा, विष्णु, शिव, दुर्गा, ईन्द्र, नारद आदिको कमजोर पक्ष जान्न भागवत आदि पुराण पढे हुन्छ । त्यतिबेलाका ऋषिमुनिका कमजोरीहरू जान्न पनि पुराणहरू पढे थाहा पाइन्छ । अरु धर्मका आराध्यहरूका कमजोर विषय थाहा पाउन सम्बन्धित धर्मग्रन्थहरूमा पाइन्छ र ? यतिको उदार धर्मशास्त्र हिन्दूहरूको बाहेक अरु कसको होला ? त्यसैले हिन्दूत्वका उदारताको सम्मान गर्नुपर्छ । यसका नाममा गरिएका छुवाछुत आदि विभेदकारी परम्परा उन्मूलन गर्नपर्छ । यस्ता विषय कुनै कालखण्डका प्रवन्धकीय आवश्यकताले सृजिएका होलान्, आज ती समयसापेक्ष छैनन् ।

सनातन संस्कृति हाम्रो राम्रो संस्कृति हो । देखिए बुझिएका केही कमी कमजोरीका कारण यसको समग्रतामाथि आक्रमण गर्नु राम्रो होइन । विरोध होइन, बरु यहीँको प्रकृतिमा जन्मे–हुर्केको, यहीँको उदात्त प्रवृत्तिको स्रोत यसका आधार ग्रन्थहरू (वेद, पुराण आदि) अध्ययन गरौँ । यहीँ विकास भएका एउटा मान्यताका पक्षधरले अर्को मान्यताको विरोधका कारण नेपालको बौद्धधर्म कमजोर भइरहेको छ । हिन्दु विरोधका नाममा बौद्ध तथा परम्परादेखि चलिआएका अन्य धर्महरू खुम्चिदै गएका छन् । पछिल्लो जनगणनाको तथ्याङ्कले पनि हिन्दु नघटेको, बौद्ध घटेको देखाएको छ । हिन्दु यथावत् रहनु सकारात्मक भए पनि बौद्ध घट्नुलाई सकारात्मक मान्न सकिँदैन । त्यसैले सबैले भनौँ ः स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावह ! (लेखकः संस्कृति अध्येता तथा अभियन्ता हुनुहुन्छ ।)