संगम केसी

एशियाका करोडौँ मानिसहरूको मुख्य खाद्यका रूपमा चामलले दीर्घकालदेखि आफ्नो स्थान कायम राखेको छ, र विश्वभरका न्यून–आय समुदायहरूको लागि यो पोषणको मुख्य आधार बनेको देखिन्छ । नेपाल, जहाँ जनसंख्याको ठूलो हिस्सा कृषि पेशामा निर्भर छ, चामल केवल भोजन मात्र होइन; यो संस्कृति, सभ्यता, आर्थिक स्थिरता र सामाजिक कल्याणको प्रतीक हो । हाम्रो इतिहास, परम्परा र दैनिक जीवनमा यसको गहिरो उपस्थिति छ । यसले घरवासदेखि राष्ट्रिय अर्थतन्त्रसम्मको अतुलनीय भूमिकालाई प्रमाणित गर्छ ।

नेपालको खेती जन्य भौगोलिक विविधता ६० मिटरदेखि ३,००० मिटर भन्दा माथिसम्म फैलिएकोले देशमा विभिन्न किसिमका धान जातिहरू उत्पादन गर्न सम्भव बनाएको छ । २०१२ मा मात्रै नेपालले झन्डै ४,६०,२७८ मेट्रिक टन चामल उत्पादन गरेको पाईन्छ, जसमा औसत उत्पादकत्व २.९८ मेट्रिक टन प्रति हेक्टर थियो । १९७१ का अभिलेखमा ८,३८९ विभिन्न धानका स्थानीय जातिहरू फेला परेका छन्; चुम्रुङ, राधा, साभित्रि, हरिद्रनाथ, सुखा, लाल्का, बास्मती, कालानमक, पाखे धान, अञ्जना धान, बद्री धान, लैला–मजनू, पोख्रेली मसिनो, विभिन्न मार्सी जातिहरू आदिले यस विविधतालाई समृद्ध बनाएका छन् । यिनको रासायनिक संरचनाका कारण स्वाद, सुगन्ध, औषधीय गुण र बजार मूल्यमा फरक देखिन्छ, विशेष सुगन्धयुक्त र औषधीय महत्व भएका जातिहरूमा बढी मूल्य पाइने यही कारण हो ।

यी धान जातिहरूमध्ये कालो चामल स्थानीय नाम कालो मार्सी दुर्लभता, सांस्कृतिक रोचकता र पोषणको गहिराइका कारण विशेष रूपमा ध्यान खिच्छ । यद्यपि नेपाली बजारमा यसको उपस्थिति हालै मात्र देखिन थालेको हो, यसको इतिहास प्राचीन चीनसम्म पुगेको छ, जहाँ यो केवल सम्राटहरूको लागि आरक्षित अन्न मानिन्थ्यो। त्यसैले यसलाई forbidden rice वा emperors rice भन्ने नाम दिइएको थियो । यसको गाढा बैजनी कालो रङ जापोनिका र इन्डिका धानबीच भएको प्राकृतिक क्रसबाट उत्पत्ति भएको मानिन्छ । केही स्रोतले २००५ तिर चीनबाट अनौपचारिक रूपमा नेपाल छिरेको र २०१० मा काभ्रेको भकुण्डे बेसिमा व्यावसायिक खेती सुरु भएको बताउँछन्, यद्यपि रुकुमजस्ता क्षेत्रहरूमा यसअघि नै यसको खेती भएको पाइन्छ ।

कालो चामललाई विशेष बनाउने कुरा यसको गहिरो पोषण संरचना हो । यसको चोकर तहमा आहारीय फाइबर, आवश्यक एमिनो एसिड, खनिज, फिनोलिक तत्व, गामा–ओराइजानोल र टोकोफेरोल प्रशस्त पाइन्छ । अलुरोन तह एनथोसाइनिनको उच्च स्रोत हो, यिनै एन्टिअक्सिडेन्टले चामललाई विशेष रङ दिन्छन् । एन्डोस्पर्ममा एमाइलोज र एमाइलोपेक्टिन जस्ता कार्बोहाइड्रेटले ऊर्जा प्रदान गर्छन् । पोषणतत्व धेरै भएकाले धेरै मानिसहरू १५–२० ग्राम कालो चामल सेतो चामलसँग मिसाएर खाने गर्छन्, जसले पाचन सहज बनाउँछ र फाइदा पनि दिन्छ ।

यसका स्वास्थ्य लाभहरू उल्लेखनीय छन् । फाइबरले पेटसम्बन्धी समस्या भएका व्यक्तिहरूलाई राहत दिन्छ । एनथोसाइनिनले फ्री–र्याडिकल नष्ट गर्दै जनुकीय क्षति कम गर्छ र क्यान्सरको जोखिम घटाउँछ । फिनोलिक योगिक र टोकोफेरोलले थप एन्टिअक्सिडेन्ट सुरक्षा दिन्छन् । कालो चामलले अल्फा एमाइलेज र अल्फा–ग्लुकोसिडेज अवरुद्ध गरेर रक्तचिनी नियमन गर्ने भएकाले मधुमेह नियन्त्रणमा उपयोगी छ । यसले मुटुरोग, एनीमिया, उच्च रक्तचाप, उच्च रक्तचिनी र मोटोपनजस्ता दीर्घरोगहरू रोक्न पनि मद्दत गर्दछ। प्राकृतिक रूपमा ग्लुटेन मुक्त भएकाले ग्लुटेन असहिष्णुता भएका व्यक्तिहरूका लागि सुरक्षित विकल्प हो । अमेरिकन हार्ट एसोसिएसन र अमेरिकन क्यान्सर सोसाइटीका अध्ययनहरूले यसका हृदय स्वास्थ्य लाभ र क्यान्सर जोखिम घटाउने क्षमतालाई समर्थन गर्छन्, जुन प्राचीन मान्यतासँग मेल खान्छ कि कालो चामल दीर्घायु र जीवनशक्ति बढाउने अन्न हो ।

कालो मार्सीः नेपालको खेती र अन्तर्राष्ट्रिय बजार
नेपाल कृषिजन्य देश भए तापनि भू–भागअनुसार उपयुक्त बालीको छनोट गर्न नसक्दा किसानहरू समस्यामा परिरहेका छन् । हिमाली तथा पहाडी क्षेत्रमा किसानले गरेको परिश्रमअनुसार उत्पादन नहुँदा धेरै उर्वर खेतीयोग्य जमिन बाँझो अवस्थामा परिणत भएको देखिन्छ ।

यस्तै समस्यालाई चिर्दै उच्च पहाडी क्षेत्रका केही भाग र जुम्ला जिल्लाका गाउँहरूमा कालो मार्सीलाई नयाँ उत्पादनको स्रोतका रूपमा अपनाइएको छ । जिल्ला कृषि कार्यालय र चन्दननाथ नगरपालिकाको सहयोगमा कालो मार्सीको बीउ वितरण गरिएको थियो, जसको परिणामस्वरूप किसानहरूले प्रतिकिलो करिब ८०० रुपैयाँमा उपभोक्तालाई बिक्री गर्दै आएका छन् ।
जुम्लाका किसानहरूले कालो मार्सीका साथै रातो सिमी, सेतो सिमी, जुम्ली रातो मार्सी, स्याउको चाना आदि उत्पादनहरू सहित करिब ३ टन कालो मार्सी जापान, क्यानडालगायतका देशहरूमा निर्यात गर्दै आएका छन् । यसले देशको आर्थिक विकासमा समेत महत्वपूर्ण योगदान पु¥याइरहेको छ । जुम्लाका किसानहरूले आफ्नो भू–भाग र हावापानी अनुसार बाली छनोट गरी खेती गर्दा सफलता हासिल गरेका छन्, तर अन्य जिल्लाहरू भने यस विषयमा अझै पछाडि परेको देखिन्छ ।

कालो मार्सी कसरी उपयोग गर्ने ?
अन्य चामलजस्तै कालो मार्सीको उपयोगमा खासै भिन्नता छैन, तर यसको उपयोग क्षेत्र निकै व्यापक छ । यसलाई दैनिक खानादेखि लिएर सौन्दर्य प्रसाधनसम्म प्रयोग गर्न सकिन्छ । हामीले चाडपर्वमा बनाउने रोटीहरू कालो मार्सीबाट पनि बनाउन सकिन्छ । ती रोटीलाई अलि परिमार्जन गरेमा बालबालिकाको दैनिक खाजाका रूपमा समेत प्रयोग गर्न सकिन्छ । उद्योगीहरूको नजरमा पनि कालो मार्सी अत्यन्तै बहुमूल्य अन्नका रूपमा चिनिएको छ ।

कालो मार्सीको बाहिरी भाग (Bran) मा प्रशस्त मात्रामा एन्थोसाइनिन (Anthocyanin) पाइन्छ । यसबाट गर्मीमा सेवन गर्न मिल्ने स्वादिलो र स्वास्थ्यका लागि लाभदायक जुस बनाउन सकिन्छ । साथै, यही एन्थोसाइनिन प्रयोग गरी केक, कुकीज, अनुहारमा लगाउने सिरम, क्रीम आदि पनि बनाउन सकिन्छ ।

दैनिक खानाका लागि सेतो चामलसँग करिब २५ प्रतिशत कालो मार्सी मिसाएर पकाउँदा स्वास्थ्यका लागि लाभदायक देखिएको छ र पकाउँदा भने केही ध्यान दिन आवश्यक हुन्छ । कालो मार्सीको बाहिरी सतहमा पोषक तत्व र एन्थोसाइनिन बढी हुने भएकाले यसलाई धेरैपटक नधोई, छुट्टै भाँडामा हल्का पानीले १–२ पटक मात्र पखाल्दा यसको पोषक तत्व पानीमा बग्नबाट जोगाउन सकिन्छ ।

केही अध्ययनअनुसार कालो मार्सी पिस्दा पनि ध्यान दिनुपर्छ, किनकि अत्यधिक तापक्रम र दबाबले यसमा रहेको एन्थोसाइनिनलाई अस्थिर बनाइदिन्छ र यसको एन्टिअक्सिडेन्ट क्षमता घटाउन सक्छ । यसको पोषण मूल्य बढाउन कालो मार्सीलाई भिजाएर, टुसा उमारी वा त्यसको पानी (माड) सेवन गर्न सकिन्छ । साथै, कालो मार्सीलाई घाममा सुकाउँदा पनि यसको पोषक तत्व बढेको पाइन्छ ।

कालो चामल केवल दुर्लभ अन्न होइन; यसले सार्वजनिक स्वास्थ्य सुधार, ग्रामीण जीविकोपार्जन उकास्ने र नेपालको कृषि अर्थतन्त्र सुदृढ गर्ने अद्भुत क्षमता बोकेको छ । विश्व बजार स्वास्थ्यकर र दिगो खाद्यवस्तुतर्फ आकर्षित भइरहेको बेलामा, कालो चामल दुर्लभ अन्नबाट नियमित उपभोग्य वस्तुमा रूपान्तरण हुने अवस्थामा पुगेको छ, जसले यसलाई फलाउने माटोलाई मात्र होइन, यसको भरोसा राख्ने समुदायहरूको भविष्यलाई पनि पोषित गर्न सक्छ ।

निष्कर्षः कालो चामल (कालो मार्सी) नेपालको समृद्ध कृषि जैविक विविधताको प्रतीक मात्र नभई भविष्यको पोषणयुक्त खाद्य स्रोतका रूपमा उदीयमान अन्न हो। यसको उच्च पोषण मूल्य, शक्तिशाली एन्टिअक्सिडेन्ट गुण, औषधीय महत्त्व र विविध उपयोग क्षमताले यसलाई सामान्य चामलभन्दा विशिष्ट बनाएको छ । मधुमेह, मुटुरोग, क्यान्सर, मोटोपना जस्ता दीर्घरोगहरूको जोखिम घटाउन सहयोग पु¥याउने यसको क्षमता आधुनिक पोषण विज्ञानले समेत पुष्टि गरिसकेको छ ।

साथै, कालो मार्सीले नेपालको उच्च पहाडी र हिमाली क्षेत्रका किसानहरूका लागि वैकल्पिक तथा दिगो आम्दानीको स्रोत सिर्जना गरेको छ । जुम्लाजस्ता जिल्लामा यसको सफल खेती र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा बढ्दो मागले स्थानीय कृषि, रोजगारी र निर्यात प्रवद्र्धनमा महत्वपूर्ण योगदान पु¥याइरहेको छ । उचित प्रविधि, नीति सहयोग र बजार पहुँच विस्तार गर्न सकेमा कालो चामलले बाँझो जमिनको सदुपयोग गर्दै ग्रामीण जीवनस्तर उकास्न सक्ने स्पष्ट सम्भावना बोकेको छ ।

अतः कालो चामल केवल दुर्लभ अन्न होइन; यसले सार्वजनिक स्वास्थ्य सुधार, ग्रामीण जीविकोपार्जन उकास्ने र नेपालको कृषि अर्थतन्त्र सुदृढ गर्ने अद्भुत क्षमता बोकेको छ । विश्व बजार स्वास्थ्यकर र दिगो खाद्यवस्तुतर्फ आकर्षित भइरहेको बेलामा, कालो चामल दुर्लभ अन्नबाट नियमित उपभोग्य वस्तुमा रूपान्तरण हुने अवस्थामा पुगेको छ, जसले यसलाई फलाउने माटोलाई मात्र होइन, यसको भरोसा राख्ने समुदायहरूको भविष्यलाई पनि पोषित गर्न सक्छ ।