घनश्याम कोइराला

‘अतिरूपेण वै सीता अतिगर्वेण रावणः । अतिर्दानात्बलिर्बद्धो ह्यति सर्वत्र वर्जयेत् अर्थात् अत्यन्त राम्री भएको हुनाले सीता अपहरित भइन् । अतिगर्व—अहङ्कारका कारण रावण मारिए । अतिदानका कारण बलि बाँधिए । त्यसैले अति गर्नुहुँदैन ।’ नीतिशास्त्रमा यस्तो लेखियो । हाम्रो समाजले यसलाई संश्लेषण ग¥यो, ‘अति गर्नु, अतिचार नगर्नू ।’ ऋषितर्पणी पर्वमा सम्झनुपर्ने यो विषय सामाजिक सांस्कृतिक दृष्टिले महत्वपूर्ण छ । यी भित्रका कतिपय सन्दर्भहरू वैश्विक प्रकृतिका छन् ।

पर्व जनैपूर्णिमा, जन्माष्टमी, तीज, दसैँ, तिहार होस् या बुद्धपूर्णिमा या गठेमङ्गल, इन्द्रजात्रा, गाईजात्रा या छठ, माघी, जितिया या ल्होछार, उँधौली, उँभौली या गौरा, ईद, मुहर्रम आदि सबै अर्थपूर्ण र सान्दर्भिक छन् । यसमा पनि यही नेपाली समाजमा सिर्जित र विकसित पर्वहरूको सामाजिक तथा प्राकृतिक सम्बन्धका अन्तर्वस्तु गहन र कालजयी छन् ।

अहिले हाम्रा सांस्कृतिक सन्दर्भहरूको अनर्थ गरिएको छ । यसले धेरै मानिसहरूमा भ्रम सिर्जना हुने गरेको छ । पर्व परम्परा मनाउने क्रममा यसलाई वर्तमान अवस्था अनुसार परिमार्जित गर्नु र सबैका लागि हितकर बनाउनु आवश्यक छ । तर, पहिलेका प्रसङ्गहरूलाई जस्ताको तस्तै राख्न खोज्नु या उतिबेलाको सन्दर्भ नै नबुझी अहिले विरोध गर्नु संस्कृतिको मर्म विपरीत हुन्छ । पहिलेका सन्दर्भहरूको पुनव्र्याख्या—पुनर्भाष्य गर्नु वाञ्छनीय हुन्छ । संस्कृतिलाई बुझ्ने र अवलम्बन गर्ने सन्दर्भमा ‘अर्थ नपाई गोविन्द गाई, कपाल दुःखेको ओखती नाइटोमा लाई’ भनेजस्तो पनि देखिन्छ । पुर्खाले चलाएका चलन र सुन्दर संस्कृतिका सन्दर्भमा सही बुझाइको अभावमा रहेका कट्टरता, अराजकता र अन्धविश्वास हटाउनुपर्छ ।

यहाँ उठाउन खोजिएको सन्दर्भ परम्परा, मूल्य—मान्यता, धर्म, संस्कृति र त्यहाँ उल्लेख गरिएका देवीदेवता, पितृ, श्राद्ध, तर्पण, पूजा आदिबारे हो । यस्तो हुनुमा कट्टरता र अराजकता दुवै दोषी देखिन्छ । संस्कृतिमा कट्टरता र अराजकता निषिद्ध छ । तर, बुझ्नैपर्ने तथ्य के हो भने प्रतिबद्धता र हठ वा जिद्दी फरक कुरा हो ।

श्रद्धा, ऋषि, तर्पण, पूजा, प्रतिबद्धतासँग सम्बन्धित पर्व ऋषितर्पणी नजिकिएको छ । यसबारे संक्षिप्त चर्चा गरौँ । श्रावण शुक्ल पूर्णिमाका दिन मनाइने यो पर्वलाई जनैपूर्णिमा, रक्षाबन्धन आदि पनि भनिन्छ । ‘ऋषि’ भनेका हाम्रा पूर्वज—पुर्खा हुन् । आफ्ना लागि आफ्ना पूर्वज—पुर्खा सम्मानित हन्छन् । अझ ती पुर्खा, जसले समाजमा नयाँ अनुसन्धान, आविष्कार गरेर जीवनलाई सहज र आनन्दमय बनाउन योगदान गरे तिनको थप सम्मान तथा सम्झना हुनु, गर्नु हाम्रो स्वाभाविक कर्तव्य हो । ‘तर्पणी’ शब्दले तृिप्त अर्थात् खुसी पार्ने अर्थ वहन गरेको छ । ऋषि— पूर्वज÷पुर्खा, तर्पणी— तृप्त पार्नु । यसरी हेर्दा ऋषितर्पणी भनेको पूर्वज÷पुर्खालाई तृप्त पार्नु, खुसी पार्नु हो । जीवित नरहेका पूर्वज÷पुर्खाहरूलाई हामी पितृ भन्ने गर्दछौँ । तर, पितृ शब्दको अर्थ मरेकाहरूलाई मात्र जनाउने शब्द होइन । संस्कृतमा मातृपितृ चरणकमलेभ्यो नमः अर्थात् आमाबाको चरणकमलमा नुग्दछु—ढोग्दछु भनिन्छ । वास्तवमा मरेकालाई मात्र जनाउने शब्द त प्रेत पो हुन्छ । मृत पुर्खाहरूकै सम्झना र सम्मानका दृष्टिले पनि वहाँहरू के गर्दा खुसी हुनुहुन्थ्यो, त्यो सम्झेर, अनुमान वा कल्पना गरेर त्यस्तो कार्य गर्ने हो । कहीँ भनिएको पनि छ— पितरो वाक्यमिच्छन्ति भावमिच्छन्ति देवताः अर्थात् पितृहरू वाक्य (शुद्ध बोली—वचन) चाहन्छन्, देवता भाव चाहन्छन् । परम्परागत अर्थ आफ्नो ठाउँमा छ, तर शब्द त हामीसँग छ र त्यसको सही अर्थ लगाउने हाम्रो जिम्मेवारी हो । यस अनुसार अर्थ लगाउँदा हामीले यदि आफ्ना पूर्वज—पुर्खालाई सम्मान गर्दछौँ भने हाम्रो बोलीवचन सभ्य र मर्यादित हुनुपर्दछ । देवतालाई खुसी पार्न÷राख्न सबैप्रति सद्भाव राखौँ । आजको यस ऋषितर्पणी पर्वले दिएको सन्देश हो, पूर्वज—पुर्खालाई सम्मान गर्न सभ्य र मर्यादित बोली बोलौँ, सबैप्रति सद्भाव विकास गर्नुपर्दछ ।

सनातनमा आस्था राख्नेहरूले यस दिनलाई विशेष पर्वको रूपमा मनाउने प्रचलन रहिआएको छ । यस दिन ‘तागाधारीहरू’ले विभिन्न नदी, पोखरी आदि जलाशयमा जौ, तील, गाईको गोबर, माटो, भष्म, कुश, दुबो, अपामार्ग प्रयोग गरी स्नान गर्ने गर्दछन् । गाईको गोबर, माटो, भष्म आदि पदार्थहरू शरीरमा लेपन गरेर स्नान गर्दछन् । यसरी गरिने स्नानलाई श्रावणी स्नान भन्ने गरिन्छ । यसरी विशेष स्नानपछि जनै र रक्षाबन्धनको धागोलाई वैदिक तथा पौराणिक मन्त्रहरूद्वारा पूजिन्छ । माथि उल्लेख गरिएका विषयमा गहिरो अध्ययन नै नगरी ‘अन्धविश्वास’ भनिदिनु उचित होइन ।

यस पर्वलाई प्रतिबद्धताको पर्वका रूपमा लिन सकिन्छ । रक्षाबन्धन(धागो बाँध्ने) क्रममा भनिने मन्त्रबाट पनि केही कुरा स्पष्ट हुन सकिन्छ । मन्त्र यस प्रकार रहेको छ: ‘येनबद्धो बलिराजा दानवेन्द्रो महाबलः । तेन त्वां प्रतिबध्नामि रक्षे माचल माचल अर्थात् वामनले महाबलशाली, दानवीर राजा बलिलाई जुन बन्धनले बाँधेका थिए, म तिमीलाई पनि यसले बाँद्धछु । हे रक्षासूत्र, अविचलित रूपमा रक्षा गर ।’
रक्षासूत्र बाँध्दा भनिने यो मन्त्रको कालजयी महत्व छ । बाँधेको रक्षासूत्रबाट यस्तो अपेक्षा गरिएको छ । यसरी यस रक्षाबन्धनबाट आपूmले गरेको प्रतिबद्धताबाट जस्तोसुकै अवस्थामा पनि विमुख हुनुहुँदैन भन्ने सन्देश प्राप्त हुन्छ । दानवीर राजा बलीलाई शक्तिशाली विष्णुले होचो ब्राह्मण(वामन)को रूप धारण गरी छल गरेर उनको सम्पूर्ण जायेजेथा हडपेका थिए । यति हुँदा पनि बलीले वचनमा चुकेको हुनाले सबै स्वीकार गरे भन्ने कथा छ ।

सामान्यतः हाम्रो समाज जनै लगाउने र नलगाउनेमा बाँडिएको छ । यसो गर्नु इतिहासको कुनै कालखण्डको आवश्यकता या अन्य अवस्थाको कारण होला । त्यो खोजीको विषय होला र हुनुपर्दछ । यसबाट वञ्चित पारिएकाहरू वञ्चितिको कारण असन्तुष्ट छन् भने यसलाई अवैज्ञानिक र अन्धविश्वासको विषय मानेर विरोध गर्नेहरू पनि नभएका होइनन् ।
राम्रो वा नराम्रो जे भए पनि इतिहास कार्यान्वयन गरिँदैन । इतिहासको अध्ययन गरिन्छ । इतिहासको, परम्पराको असल पक्षहरू अघि बढाइनु पर्दछ । कमजोर पक्षलाई जस्ताको तस्तै त्यहीँ छोडिदिनु पर्दछ र अघि बढ्नु पर्दछ । संरक्षित इतिहास पनि मानव समाजको संग्रहालय नै हो । संग्रहालयमा राखिएका सबै वस्तु अहिले काम लाग्ने नहुन सक्दछन्, अधिकांश त हुँदैन नै । इतिहास जितेको मात्रै या हारेको मात्रै हुँदैन । इतिहास मिलेको मात्रै या अनमेल मात्रै हुँदैन । इतिहास रूचीकर मात्रै या अरूचीकर मात्रै हुँदैन । इतिहास प्रशंसनीय मात्रै या निन्दनीय मात्रै हुँदैन । संग्रहालयमा देशका दुश्मन विरुद्ध नचाइएका खुँडा, खुकुरी र तरवार छन् भने वंशविनाशमा प्रयोग गरिएका अत्याधुनिक हतियार पनि छन् । हाम्रा मूर्त र अमूर्त सांस्कृतिक सम्पदाहरू मानव सभ्यताका इतिहास पाना हुन् ।

अहिलेका आँखाले हेर्दा हाम्रा चाडपर्वको परम्परामा पनि त्यस्ता केही कमजोर पक्ष होलान् । यिनलाई उतिबेलाका आँखाले पनि हेर्नुपर्ने हुन्छ । पारम्परिक चाडपर्वले हामीलाई हेलाहोँचो र विभेद मात्र दिएको छैन । सिर्जनात्मकता दिएको छ । उद्यमशीलताको आधार दिएको छ । जनै र रक्षा सूत्रको मात्र कुरा गर्दा पनि यस्तो देख्न सकिन्छ । जनै बनाउने क्रम कपासबाट सुरु हुन्छ । कपासबाट काँचो धागो बनाइन्छ । त्यही धागोबाट जनै बनाइन्छ । कपास खेती, धागो बनाउने सीप यहाँ देखिन्छ ।
जनैलाई ब्रह्मज्ञानको प्रतीक मानिएको छ । भौतिक वस्तुलाई यति उच्च महत्व दिनु यसभित्रको प्रशंसनीय विषय हो । जनैलाई चार वेदको समष्टि पनि मानिएको छ । जनै बाहिर देखिँदा तीन सरे, छ सरे देखिए पनि यसभित्र ९६ सरा रहेको हुन्छ । यो संख्या ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद र अथर्ववेद गरी चार वेदले गायत्रीको चार अक्षरलाई गुणन् गर्दा आउने संख्या मानिन्छ । यथा —
‘तिथिर्वारश्च नक्षत्रंतत्ववेदगुणान्वितम् । कालत्रयं च मासाश्च ब्रह्मसूत्रं हि षण्णवम् अर्थात् १५ तिथि, ७ वार, २७ नक्षत्र, २५ तत्व(सांख्य दर्शन), ४ वेद, तीन गुण, तीन काल, १२ महिनाको जोडफल ९६ हुन्छ । जनैलाई यिनैको समष्टि पनि मानिन्छ ।’ धर्मशास्त्रका जानकारहरूले यसै भनेको पाइन्छ ।

ऋषितर्पणीका दिन देवी अरुन्धती, सप्तर्षि, गोत्र प्रवर्तक ऋषिहरू, देवताहरू, आफ्ना पितृहरूलाई ससम्मान स्मरण तथा पूजा तथा समर्पण गरी आपूmले धारण गर्ने—लगाउने प्रचलन रहेको छ । जनैलाई संस्कृतमा ‘यज्ञोपवीत’ पनि भनिन्छ । ‘यज्ञोपवीत’को शाब्दिक अर्थ ‘यज्ञकर्मका लागि धारण गरिएको’ भन्ने हुन्छ । आमरूपमा जनै भनिए पनि यसलाई तराईतिर जनेउ भनिन्छ । जनेउ शब्दले जानकारी गराउने जनाउ दिने भन्ने अर्थ दिन्छ । त्यसैले यो एक प्रकारको चिनारी पनि हो भन्ने बुझिन्छ ।
हिन्दुहरूको सामाजिक वर्णव्यवस्था भित्रैको विषय भए पनि केही अपवादबाहेक नारी र ‘शूद्र’वर्णका मानिसहरूलाई ‘जनै’ ‘यज्ञोपवीत’ धारण गराइँदैन । शास्त्रीय विभाजनमा नपरेका ‘जनजातिले पनि जनै लगाउने प्रचलन छैन । त्यसैले आजको दिन हिन्दुहरूको पर्व भए पनि सम्पूर्ण हिन्दुहरूको पर्व हुन नसकेको देखिन्छ ।

जनै लगाउनेहरूले जनैको पूजा गर्दछन् र जनै लगाउने, लगाइदिने गरिन्छ । तागाधारी भनिने समुदायमा पनि महिलाहरू, व्रतबन्ध नभएकाहरूले जनै लगाइँदैन । तर रक्षा बन्धन, यसलाई रक्षासूत्र पनि भनिन्छ (मन्त्रित धागो), जनै नलगाउनेहरूले पनि बाँध्ने गरिन्छ ।
अहिले छलको स्वरूप फेरिएको छ, प्रतिबद्धताका क्षेत्र र पक्ष फेरिएको होला । तर, आ—आफ्ना प्रतिबद्धता त छन् नि ! बलीले झैँ होस गुमाएर प्रतिबद्धता नगर्ने र गरेको प्रतिबद्धतामा कायम रहने शिक्षा यो रक्षा बन्धनबाट लिन सकिन्छ र लिनुपर्दछ । यो पर्व निश्चित धार्मिक आस्थाका मानिसहरूले मनाउने हुँदा धार्मिक पर्वजस्तो लाग्न सक्दछ, तर यो धार्मिक नभई सांस्कृतिक पर्व हो ।

तराई—मधेसमा यसलाई अलि भिन्न ढंगले मनाउने गरिन्छ । दिदी—बहिनीहरूले दाजु—भाईहरूलाई राखी बाँधिदिने, रक्षाको कामना गर्ने प्रचलन रहेको छ । दाजु—भाइहरूले दिदी—बहिनीहरूलाई यथाशक्य दक्षिणा दिने गरिन्छ । दाजु—भाइहरूले दिदी—बहिनीहरूको मायाँ, सम्मान र रक्षाको वचनबद्धताको पर्वको रूपमा बनाइन्छ । नेपालको कर्णाली र सुदूरपश्चिममा यसलाई अझ थप विशेषता सहित मनाइन्छ । सामाजिक अन्तर्घुलनका कारण अन्य धर्ममा आस्था राख्नेहरूले पनि राखी बाँध्ने र अन्य रूपमा सहभागी हुने गरेको भए तापनि मूलतः हिन्दु सनातन परिवारमा यो पर्व मनाउने गरिन्छ ।

काठमाडौँ उपत्यकामा, यहाँका रैथाने बासिन्दाहरूले थप विशेषता सहित यो पर्व मनाउने गरेको पाइन्छ । अन्य कुराका अतिरिक्त यस दिनलाई क्वाँटि खाने दिनको रूपमा मनाउने गरिन्छ । नेपाल (नेवारी) भाषाको क्वाति शब्दको अर्थ तातो झोल भन्ने हुन्छ । यही ‘तातो झोल’ खाने पर्व भएकोले यसको स्वास्थ्यसँग सम्बन्ध रहेको बुझ्न सकिन्छ । क्वाँटि धेरैथरि दलहन(गेडागुडी)लाई मिसाएर भिजाइन्छ र टुसा उमारिन्छ । टुसाएको गेडागुडीमा मसलाहरू राखेर पकाइन्छ । मौसम अनुसार यो खाद्य अवश्य नै स्वास्थ्यप्रद छ । यसका अन्य विशेषताहरूका बारेमा खाद्य क्षेत्रका अध्येता, अनुसन्धाता, विज्ञहरूले सर्वसाधारणलाई जानकारी गराउनु पर्दछ र हाम्रो देशको मौलिक खाद्य विशेषताको अवलम्बन र प्रचार गर्ने वातावरण मिलाउनु पर्दछ । हामी खान्छौँ, जानेर खाऔँ, हामी मान्छौँ, जानेर मनाऔँ । यसो ग¥यौँ भने संसारको खाद्य संस्कृतिमा हाम्रो पनि योगदान हुनेछ र हामी पनि प्रचारित हुनेछौँ, हाम्रो पहिचान विस्तार हुनेछ ।

यहाँको हिमाल, पहाड, तराई—मधेस रहेको भूगोल, अनेकौँ जाति समुदाय, भाषाभाषी, धर्म—संस्कृतिका जनताका पहिरन, खाद्य, परम्परा, संस्कार पद्धतिले हामीलाई विशाल, महान बन्ने अवसर प्रदान गरेको छ । हामीले हाम्रा विविधतालाई सही रूपमा ठम्याउने, समानता स्थापित गर्ने, सद्भाव विकास गर्ने र सबैप्रति सकारात्मक सोच राख्नुपर्दछ ।
चाडपर्वहरू कताबाट कसरी विकास भयो भन्ने विषयको ठुलो महत्व हुन्छ । कुनै समुदायले विकास गरेको परम्परा, मूल्य—मान्यता, यसका विधि, यसको क्षेत्रविस्तार अन्य समुदायसम्म नपुगेको हुन सक्दछ । यस कारण पर्वहरू कसैले मान्ने, कसैले नमान्ने या फरक ढंगले मान्ने मनाउने भएको पनि हुन सक्दछ ।

हामीले खानपानमा, पहिरनमा, बोलीचालीमा, अन्य धेरै बानीबेहोरामा आपूmलाई फेर्दै आएका छौँ । तर, तिनको आधार—अन्तर्वस्तुमा परिवर्तन गरिएको वा भएको छैन भने संस्कृति—सांस्कृतिक मान्यताहरूका पनि आधार, औचित्य र अन्तर्वस्तुमा आघात नपर्ने गरी सहज, सरल, समयोचित, समन्यायिक हुने गरी परिमार्जन गर्दै अघि बढ्न सकिन्छ र सक्नुपर्दछ । हाम्रा सबै संस्कृतिलाई ज्ञान, सीप, सिर्जनशीलता, समसामयिकता, प्रविधिको विकास आदिसँग जोड्न सकिने सम्भावनातर्फ ध्यान आवश्यक छ ।

चाडपर्व रमाइला र खुसीका दिन हुन्, जीवनका गहना हुन् । सबैलाई सधै सुखैसुख, खुसी नै खुसीको अवस्था मात्र हुँदैन । हाम्रो समाज, हाम्रो देश बहुभाषिक, बहुधार्मिक र बहुसांस्कृतिक छ । यो समाज र यो विविधता आज बने–बनाइएको होइन । हामी स्पष्ट हुनुपर्छ, विविधता र विभेद एउटै होइन । विविधताको सम्मान र विभेदको अन्त्य गरिनुपर्छ । तर कुनै एउटा समुदायले अर्को समुदायको हानिनोक्सानी वा अपमान नहुने गरी आआफ्नो पर्व मनाउनु पर्दछ । रक्षाबन्धन, जनैपूर्णिमा, राखी आदि नामले चिनिने श्रावणी पर्वको अवसरमा सम्बन्धित सबैलाई हार्दिक शुभकामना छ । (लेखकः कोइराला संस्कृति अध्येता तथा अभियन्ता हुनुहुन्छ ।)