डी.आर. घिमिरे

परम्परागत खाना अहिले आकर्षणका विषय बनेका छन् । आधुनिकताको नाममा पिज्जा, वर्गर, मम, चाउचाउ, चाउमिनलगायतको बाढी आइरहेकै बखत परम्परागत खाना स्वास्थ्यका हिसाबले उपयोगी भएपनि तिनको खोजी र उपयोग हुन सकेको थिएन । अहिले यी र यस्ता खाद्यपदार्थको उत्पादन पनि कम हुँदै गएको छ । यस्तो अवस्थामा गाउँको उत्पादन सहरमा, रैथाने खाना घरघरमा भनेर रैथाने उत्पादनको अभियान चलाउनु आफैँमा चुनौतीपूर्ण काम हो ।

यही चुनौतीपूर्ण काम गर्न तिलक ढकालसमेतको समूह सक्रिय छ । उनीसँग मोबाइल, म्यासेन्जर आदिमा बेलाबखत कुरा भइरहे पनि प्रत्यक्ष भेटेर कुरा गर्ने अवसर योपटक एक हप्ते काठमाण्डौ बसाइका अवसरमा जु¥यो । तथापि यस विषयमा मलाई अलि रुचि भएकै कारण यसअघि पनि म उनको रैथाने एग्री प्रोडक्टमा गएको थिएँ । आजभोलि मकैको आटो, फापर/कोदोको रोटी, मकै र कोदोको ढेंडो, स्थानीय तरकारी आदि खोजी खोजी खाने गरिन्छ । यी र यस्ता चिजको स्वादमै फरक हुनाले पनि तिनको आकर्षण बढेको हो । खासमा सहरमा बस्नेहरु धेरैमा यस्तो पाइन्छ । केही पत्रकारहरुसहित एक दशक अघि गुल्मीको तम्घास जाँदा ठूला पात गरेको काउलीको तरकारीमा कागती निचोरेर खाएको स्वाद मैले कहिल्यै बिर्सन सकेको छैन ।

हालै अर्घाखाँची जाँदा सन्धिखर्कस्थित साथी होटलबाट ब्रोकाउली र काँक्रो ल्याएको थिएँ, जसलाई एक हप्तासम्म पु¥याई पु¥याई खाएका थियौँ । यसरी रुचिपूर्वक खाने खानालाई संरक्षण गर्न किन सकिएको छैन ? पहिला बुवाआमाले घरको छानामा कपडाको टालोमा बाँधेर विभिन्न तरकारीका बीउपल राखेको भर्खरै जस्तो लाग्छ । जसलाई सिजन आएपछि निकालेर रोप्ने गरिन्थ्यो । यसरी नै बीउको संरक्षण हुने गरेको थियो । त्यतिबेला हरेक घरपरिवार बीउको संरक्षणमा लागेको हुन्थ्यो ।
तर, अहिले भेटनरी पसलमा गएर हाइब्रिड अर्थात् विकासी बीउ किनेर ल्याउने चलन छ । जुन बीउ एक सिजनका लागि मात्र हुन्छ । कुनै जमाना थियो–विदेशी, धेरै फल्ने र विकासे भनेर निःशुल्क बीउ पाउँदा प्रायः किसानहरु खुशी हुन्थे । अहिले आफूले उत्पादन गरेको तरकारी वा फलफुल कसैको पनि बीउ कामै लाग्दैन ।

यस्तो अवस्थामा रैथाने एग्री प्रोडक्ट डटेर लागेको छ । निजी क्षेत्रबाट यति रणनीतिक र दीर्घकालीन काम यसले गरेको छ जसले नेपालको मौलिक कृषि उपजको संरक्षण, संवद्र्घन, उत्पादन र बजारीकरण सँगसँगै भएको छ । प्रकृति संरक्षण कोष (डब्लुडब्लुएफ) मा लामो समय सेवा गरेका तिलक ढकाल, राजबहादुर राईसमेत उपेन्द्र कुइकेल, शंकर गौतम, कल्पना राईसमेत ४५ जनाले यो काममा लगानी र सक्रियता देखाएका छन् । उनीहरुसँग एउटा विश्व प्रकृति संरक्षण नेपाल (डब्लुडब्लु नेपाल) नामक गैर सरकारी संस्था पनि छ ।

कम्पनीले कृषि बाली, शिप र प्रविधिको संरक्षण, प्रवद्र्घन र बजारीकरण गर्छ भने डब्लुडब्लु नेपालले अनुसन्धान, खोज र जागरणको क्षेत्रमा काम गर्छ । जस्तो कि नेपालका होम स्टेमा स्थानीय वस्तुको प्रयोग गर्नुपर्नेमा त्यसो गरिएको पाइँदैन भने यस बारेमा अनुसन्धान गरी त्यसको कारण र उपाय पत्ता लगाई निराकरण गर्न सहयोग गर्छ । यसबीचमा नेपालीको मुख पनि बिग्रेको सत्य हो । नेपाली मुखले कोदो, फापर, मकैको आटो, गिठा, तरुल, सखरखण्ड आदि मन पार्न छोड्यो । यसको साटो मम, पिज्जा, बर्गर, चाउचाउ, चाउमिननै मिठो लाग्न थाल्यो ।

कोरोना महामारीको समयमा धेरै हदसम्म हाम्रा मौलिक खाना ठिक थिए भन्ने कुरा एक हदसम्म पुष्टि भयो । तर खोज्दा बजारमा नपाइने अवस्था आयो । त्यसैले यो रैथाने एग्रीले किसानलाई वा होमस्टे सञ्चालन गर्दै आएकालाई भन्न थाल्यो कि तँपार्इंहरु हाम्रा मौलिक र रैथाने उत्पादन गरेर खुवाउनुस् । यदि बिक्री भएन भने त्यसलाई खरिद गर्ने जिम्मा हामी लिन्छौं ।

यसो गर्दा किसानहरुमा बिश्वास जागेको छ र नेपाली होटल, रेष्टुरेन्टमा पनि यस प्रकारका मेन्यु थपिन थालेका छन् । नेपाली उत्पादनको विकास र आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको निर्माण नगरेसम्म समाजवाद आउँदैन भन्ने ढकालको निष्कर्ष छ । यो पटक सरकारले ल्याएको बजेटमा विद्यालयमा दिइने दिवा खाजामा रैथाने शब्द प्रयोगमा आएको छ । यसका लागि उनीहरुले गरेको पैरवीले काम गरेकोमा खुशी त छन् तर, तिनै उत्पादन आयात गरेर ब्यापारीले बजारमा ल्याउने उत्तिकै खतरा पनि छ । किनकि ब्यापारीको धर्म जसरी पनि पैसा कमाउने हो । खासमा नेपाली उत्पादन बढोस् भनेर यो शब्दको प्रयोग गरिएको हो । यद्यपि स्थानीय तहहरुले चाहने हो भने यस्ता विकृति रोक्न सकिन्छ भन्ने कुरा अहिले पूर्वी रुकुमको भूमे गाउँपालिका र मकवानपुर जिल्लाको मकवानपुरगढी गाउँपालिकाले प्रमाणित गरेको छ ।

के गर्छ भूमेले ?
यो पालिका आत्मनिर्भर हुने प्रयासमा छ । गाउँको उत्पादनलाई प्रयोगमा ल्याउने गरेको छ । यसको उदाहरण एउटा विद्यालय कार्यक्रमबाट पाउन सकिन्छ । विद्यालयको दिवा खाजा कार्यक्रमअन्तर्गत सहकारी बजार, विद्यालय र पालिकाबीचमा त्रिपक्षीय सम्झौता छ । जसअनुसार सहकारीले खाद्य पदार्थ उपलब्ध गराउँछ । पालिकाले नगद अनुदान दिन्छ र विद्यालयले तरकारीको व्यवस्थापनका साथै पालिकाको मेन्युअनुसार खाजा बनाएर विद्यार्थीलाई खुवाउँछन् । प्रायः विद्यालयका आफ्नै करेसाबारी भएकोले तरकारी उत्पादनमा जोड दिन्छन् । अन्यथा किसानको उत्पादन खरिद गर्छन् ।

यस पालिकामा अर्गानिक उत्पादन गर्न पनि अनिवार्य छ । माटो परीक्षण गरेर किसानलाई सहयोग गर्ने काम पनि पालिकाले गरेको छ । उत्पादित वस्तुको बजारीकरणका लागि कृषि एम्बुलेन्स सञ्चालित छ । जसले किसानलाई चाहिने बीउ वा अन्य सामग्री घर घरमा पु¥याउँछ र उत्पादित वस्तु बजारसम्म ल्याइदिन्छ । यसरी एउटा पालिकाले ध्यान दिने हो भने किसानलाई खुशी पार्न, उत्पादनमा प्रेरित गर्न र बजारीकरणमा सहयोग गर्न सक्दा रहेछन् ।

ठिक यस्तै प्रकारको काम मकवानपुर गढीले पनि गरेको छ । फरक यो छ कि यसले घट्ट मिल आफैँ राखेको छ र प्याकेजि¨ तथा ब्राण्डि¨ र बजारीकरणमा सहयोग गर्छ । उनीहरुले होम स्टेमा स्थानीय उत्पादन राख्न पनि दवाव दिन्छन् । यसरी नै पालिकाभित्र रहेका होटलहरुलाई खानाको मेन्यु पनि दिन सक्ने हो भने रैथानेले वजार पाउन कुनै अफ्टेरो पर्दैन ।

रैथाने एग्री प्रोडक्टले धानवाहेक हाइब्रिड बिउ प्रयोग गरिएको उत्पादनलाई पनि बजारीकरण गर्दैन । किनकि उसले खास रैथाने बिउको संरक्षण गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता राख्दै आएको छ । हुनपनि बिउमा बहुराष्ट्रिय कम्पनीको एकाधिकार हुँदासाथ हाम्रो अर्थतन्त्र विदेशीको हातमै जाने हो । अहिले ५० हजार किसानसँग सहकार्य गरिरहेको रैथानेले आफ्नो अभियानलाई आक्रामक ढंगले नै अगाडि बढाएको छ ।

अहिले रैथानेले खानालाई पर्यटनको विषय बनाएर लगिएको छ । अर्थात् खाना पर्यटन । स्थानीय खानाको वजारीकरण गर्ने यो उत्तम उपाय हो । नेपालमा १४२ जाति मानिस बस्छन् । प्रायः सबैका केही न केही परिकार छन्, जसलाई महोत्सवमार्फत प्रचार गर्न सकिन्छ । यसै प्रसंगमा केही वर्षदेखि यो पंक्तिकारले बुटवलको वडा नं. १३ मा बेलवास महोत्सव गर्ने योजना बनाएको छ । जसअन्तर्गत मगर, गुरु¨, थारु र बाहुन क्षेत्रीका खाना, सस्कृति र अन्य कतिपय विषयलाई विशेष ढंगले पस्कन सकिएला भन्ने लागेको थियो । रैथानेको अभियानले यसलाई थप उत्साहित बनाएको महसुस भयो । भविष्यमा खाद्य संकट आउनसक्ने संभावना अहिले संसारभरी देखिएको छ । यदि यसबाट बच्ने हो भने खाद्य विविधतामा जोड दिनैपर्छ । यो अभियानलाई केही हदसम्म माघ १ गते मनाउन थालिएको कृषि जैविक विविधता दिवसले साथ दिन खोजेको छ ।

ठूला किसानले मौलिकता जोगाउँदैनन्
तिलक ढकालको अनुभवमा ठूला किसानले मौलिकता बँचाउन सक्दैनन् । उनीहरु धेरै उत्पादन गरेर धेरै पैसा कमाउने काममा लाग्छन् । त्यसैले उनीहरु हाइब्रिड बिउनै खोज्छन् । यसले मौलिक बीउको संरक्षण गर्दैनन् । हाइब्रिड र स्थानीय बिउमा के फरक छ भने हाइब्रिडमा खास गन्ध हुँदैन । त्यसको स्वाद र मिठासमा भिन्नता हुँदैन । तर स्थानीय बिउमा स्वाद, मिठास फरक हुन्छ । त्यसैले हाम्रो स्वादमा पर्यटक आकर्षित र आनन्दित हुन्छन् । सिप र प्रविधिले पर्यटकलाई आकर्षण गर्न सक्छ । यसरी उत्पादन भएको वस्तुको मूल्यनै फरक हुन्छ । अब पेट भर्ने मात्र हैन पहिचान, स्वाद र मिठासलाई पनि ब्राण्डि¨ गर्ने हो ।

कपिलवस्तु, नवलपरासी र रुपन्देहीमा हुने कालानमक चामललाई बुद्घकालीन भनेर ब्रण्डि¨ गर्न सकिने भएको छ । लुम्बिनी विकास कोषका उपाध्यक्ष भिक्षु मैत्तय (अवधेश कुमार त्रिपाठी) ले २५६७ औं बुद्घजयन्तीको अवसरमा २०८० बैशाख १९ मे २ तारिखमा कम्वोडियामा भएको अन्तर्राष्ट्रिय बुद्घजयन्तीका अवसरमा त्यहाँका प्रधानमन्त्री हुन सेनलाई उपहारस्वरुप कालानमक चामल उपहार लगेका थिए । चामल त्याहाँ नभएर उपहार लगेको हैन, बरु बुद्घकालीन भनेर लगिएको हो । संसारमा चीन, जापान, भियतनामजस्ता कैयौं मुलुकमा यो चामललाई महँगो मूल्यमा विक्री गर्न सकिने रहेछ भन्ने त यसले नै देखायो । यसैले स्थानीय प्रजातिका बीउ विशेष हुन सक्छन् । तर, धेरै लोप भइसके । कतिपयले कालानमक भन्दै अर्कै चामललाई आकर्षक प्याकिङ गर्ने गरेका गुनासा छन् ।

ढकालले विद्यालयमा विज्ञान र कम्प्युटर मात्र हैन नयाँ प्रकारको सामाजिक ल्याब राख्ने प्रस्ताव अघि सारेका छन् । यसमा समाज झल्कनुपर्छ । उनीहरुको रहनसहन परम्परा देखिनुपर्छ । ढिकी, जाँतो, ठेकी, गुन्द्री, ना¨लो, हुक्का, भेषभुषा अर्थात् मौलिक वस्तु झल्कने आदि देखिनुपर्छ । काठमाण्डौमा दुई वटा विद्यालयले यस्तो अवधारणालाई कार्यान्वयनमा ल्याउँदै छन् भन्ने कुरा सुन्दा मलाई पनि खुशी लाग्यो ।

यसरी हेर्दा रैथाने केवल खाना मात्र हैन, परम्परा, सस्कार, संस्कृति सबैतिर हुन सक्ने देखिन्छ । बजार, लत्ताकपडा आदिलाई पनि रैथानेको रुपमा पर्यटनको माध्यम बनाउन सकिन्छ कि ? पर्यटन भनेको ठूला घर, होटल, विदेशी खाना मात्र हैन । प्रकृतिदेखि संस्कृतिसम्म, संस्कारदेखि परम्परा र रैथानेसम्म आउन सक्दा रहेछन् । समाजवादी अर्थतन्त्रका लागि आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र, आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रका लागि स्वदेशी वस्तुको उत्पादन, मौलिक खानपानमा जोड, पहिचानयुक्त संस्कृति र संस्कारको अवलम्बन नै अबको विकल्प हो । यो काम सरकारले मात्र हैन नागरिकस्तरबाट सुरु गरिनुपर्छ र मात्र राज्यले सुन्छ ।