टीकाबहादुर बस्नेत

परिचय
जनताको बहुदलीय जनवाद ९जबज० नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनमा एक क्रान्तिकारी मोड हो, जसले माक्र्सवाद–लेनिनवादलाई नेपाली समाजको विशिष्टता अनुसार पुनर्परिभाषित गर्ने प्रयास ग¥यो । नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी ९एमाले० का महासचिव मदन भण्डारीद्वारा प्रतिपादित यो सिद्धान्तले बहुदलीय प्रतिस्पर्धात्मक प्रणालीलाई स्वीकार्दै समाजवादको दिशामा अघि बढ्ने मार्गचित्र प्रस्तुत गरेको हो । परम्परागत एकदलीय अवधारणाभन्दा पृथक, जबजले जनताको सहभागिता, समावेशिता र राष्ट्रियता तीनैलाई समान रूपमा जोड दिन्छ । आजको बदलिँदो विश्व सन्दर्भ, प्रविधि–चालित समाज र नवउदारवादी चुनौतीहरूका बीच जबजको उपादेयता अझै जीवित छ कि छैन रु यही प्रश्नलाई आधार मानेर प्रस्तुत यो लेखले जबजको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, सिद्धान्त, व्यवहारिकता र वर्तमान सान्दर्भिकतालाई समग्र रूपमा मूल्याङ्कन गर्ने प्रयत्न गरेको छ ।

जनताको बहुदलीय जनवादको पृष्ठभूमि
जबजको विचारको औपचारिक प्रतिपादन २०४९ सालमा मदन भण्डारीले पार्टीको राष्ट्रिय सम्मेलनमा गर्नुभयो तर यसको वैचारिक बीजारोपण २०४६ सालको ऐतिहासिक जनआन्दोलनपछि सुरु भएको थियो । एकातिर मुलुकमा बहुदलीय प्रजातन्त्र पुनस्र्थापित भइसकेको अवस्था थियो भने अर्कातर्फ माक्र्सवादी–लेनिनवादी विचारमा आधारित नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलन एकदलीय सत्ताको अवधारणाबाट मुक्त हुन संघर्षरत थियो ।

त्यही सन्दर्भमा जबजले बहुदलीय प्रजातान्त्रिक प्रणालीलाई समाजवादी क्रान्तिको माध्यमको रूपमा अंगिकार गर्दै कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई जनमुखी र समसामयिक बनायो । जबजले नेपाली समाजमा वर्ग, जाति, लिंग, भाषा, धर्मका आधारमा हुने असमानता र विभाजनलाई सम्बोधन गर्न प्रजातान्त्रिक मूल्य, राजनीतिक बहुलवाद, र समाजवादी लक्ष्यबीचको सन्तुलन स्थापित गर्ने प्रयत्न ग¥यो ।

जबजका प्रमुख सिद्धान्तहरू
जनताको बहुदलीय जनवाद ९जबज० एक मौलिक राजनीतिक दर्शन हो, जसले नेपाली समाजको विशिष्ट परिस्थितिमा समाजवादी क्रान्तिको लक्ष्य प्राप्त गर्न मार्गदर्शन प्रदान गर्छ । यो सिद्धान्तले माक्र्सवाद–लेनिनवादलाई आधार बनाएर प्रजातान्त्रिक मूल्यहरू र नेपाली समाजको सांस्कृतिक तथा सामाजिक विविधतासँग समन्वय गर्छ । जबजले निम्नलिखित आधारभूत सिद्धान्तहरूमा टेकेर समाज परिवर्तनको लक्ष्य राख्दछ ः

क) बहुदलीय प्रतिस्पर्धा
जबजले राजनीतिक विविधतालाई स्वीकार गर्दै स्वस्थ प्रतिस्पर्धामार्फत् जनताको प्रतिनिधित्व सुनिश्चित गर्ने व्यवस्था दिन्छ । परम्परागत कम्युनिस्ट एकदलीय शासनको सट्टा, यसले खुला र प्रतिस्पर्धात्मक राजनीतिक प्रणालीलाई अङ्गीकार गर्छ । यसले कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई चुनावी प्रक्रियामा भाग लिन र जनताको मतमार्फत् शासनमा पुग्न प्रोत्साहन गर्छ । यो सिद्धान्तले राजनीतिक दलहरू बीचको स्वस्थ प्रतिस्पर्धालाई जोड दिँदै प्रजातान्त्रिक मूल्यहरूलाई सुदृढ बनाउँछ, जसले जनताको इच्छा र आकाङ्क्षालाई शासन प्रणालीमा प्रतिबिम्बित गर्छ ।

ख) जनताको सर्वोच्चता
जबजको मूल आत्मा जनताको मत, आवाज, र सहभागितालाई शासन प्रणालीको केन्द्रीय अङ्गको रूपमा स्थापित गर्नु हो । यसले निर्णय प्रक्रिया, नीति निर्माण, र कार्यान्वयनमा जनताको सक्रिय भूमिकालाई प्राथमिकता दिन्छ । जनताको सर्वोच्चताको सिद्धान्तले शासनलाई जवाफदेही र पारदर्शी बनाउँछ, जसले जनताको विश्वास र सहभागितालाई बढावा दिन्छ । यो सिद्धान्तले जनताको हितलाई केन्द्रमा राख्दै प्रजातान्त्रिक प्रक्रियामार्फत् उनीहरूको सशक्तीकरण गर्ने लक्ष्य राख्छ ।

ग) वर्ग सङ्घर्ष र समाजवादको लक्ष
जबजले सामाजिक र आर्थिक समानता प्राप्तिका लागि वर्गीय विभेदको अन्त्यलाई जोड दिन्छ । यसले पूँजीवादी शोषणको अन्त्य गरेर समाजवादी समाजको निर्माणलाई दीर्घकालीन लक्षको रूपमा अघि सार्छ । वर्ग सङ्घर्षको अवधारणामार्फत् जबजले श्रमिक वर्गको सशक्तीकरण र सामाजिक न्यायको स्थापनालाई प्राथमिकता दिन्छ । यो सिद्धान्तले शिक्षा, स्वास्थ्य र रोजगारीमा समान अवसर प्रदान गर्दै आर्थिक असमानताको खाडललाई कम गर्ने दिशामा काम गर्छ ।

घ) राष्ट्रियता र सांस्कृतिक विविधता
नेपालको बहुजातीय, बहुसांस्कृतिक र बहुधार्मिक समाजमा राष्ट्रिय एकता स्थापना गर्न जबजले ‘समावेशी राष्ट्रियता’ को अवधारणा प्रस्तुत गर्छ । यो सिद्धान्तले सबै जाति, धर्म, भाषा र क्षेत्रको सम्मान गर्दै राष्ट्रिय अखण्डता र एकताको रक्षा गर्ने लक्ष राख्छ । जबजले नेपालको सांस्कृतिक विविधतालाई शक्तिको रूपमा स्वीकार गर्र्दै सामाजिक सद्भाव र समावेशी विकासलाई प्रोत्साहन गर्छ । यसले नेपाली स्वाधीनता र पहिचानको संरक्षणमा जोड दिँदै राष्ट्रिय एकताको भावनालाई बलियो बनाउँछ ।

यी सिद्धान्तहरूले जबजलाई नेपाली समाजको विशिष्ट परिस्थितिमा लागू गर्न लचिलो र समावेशी बनाउँछन् । बहुदलीय प्रतिस्पर्धा र जनताको सर्वोच्चताले प्रजातान्त्रिक मूल्यहरूलाई सुदृढ गर्छ भने वर्ग सङ्घर्ष र समावेशी राष्ट्रियताले सामाजिक न्याय र राष्ट्रिय एकताको आधार प्रदान गर्छ । यी सिद्धान्तहरूले जबजलाई समाजवादी लक्ष र प्रजातान्त्रिक प्रक्रियाबीच सन्तुलन कायम गर्ने एक मौलिक दर्शनको रूपमा स्थापित गर्छन् ।

वर्तमान सन्दर्भमा जबजको सान्दर्भिकता
जनताको बहुदलीय जनवाद ९जबज० नेपालको सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक परिवर्तनका लागि एक महत्वपूर्ण वैचारिक आधार हो । आजको विश्वव्यापीकरण, प्राविधिक विकास र सङ्घीय शासन प्रणालीको सन्दर्भमा जबजको सान्दर्भिकता झनै स्पष्ट भएको छ । यो सिद्धान्तले प्रजातान्त्रिक मूल्यहरू, सामाजिक समानता, समावेशी राष्ट्रियता र सांस्कृतिक विविधताको सम्मानलाई जोड दिँदै नेपालको विकास र समृद्धिका लागि मार्गदर्शन प्रदान गर्छ । जबजको वर्तमान सान्दर्भिकतालाई यसरी चर्चा गरिन्छ ।

-प्रजातान्त्रिक मूल्यहरूको सुदृढीकरण
नेपालको संविधान २०७२ को मूल आत्मा समावेशी प्रजातन्त्र हो, जसले नागरिक स्वतन्त्रता, मानव अधिकार र विकेन्द्रित शासन व्यवस्थालाई सुनिश्चित गर्छ । जबजले यी मूल्यहरूलाई वैचारिक धरातलबाट समर्थन प्रदान गर्छ । यसले बहुदलीय प्रणालीमार्फत् जनताको सहभागिता र जवाफदेही शासनलाई प्राथमिकता दिन्छ, जुन आजको सङ्घीय नेपालको शासन प्रणालीसँग पूर्ण रूपमा मेल खान्छ । स्थानीय सरकारहरूमा जनताको प्रत्यक्ष सहभागिता, नीति निर्माणमा उनीहरूको भूमिका र जवाफदेही शासन प्रणालीको स्थापना जबजको सिद्धान्तसँग जोडिएको छ । उदाहरणका लागि, स्थानीय तहमा निर्वाचित प्रतिनिधिहरूले जनताको प्रत्यक्ष आवश्यकता र आकाङ्क्षालाई सम्बोधन गर्ने प्रयास गरेका छन्, जसले प्रजातान्त्रिक मूल्यहरूलाई सुदृढ बनाएको छ । जबजको यो पक्षले जनताको मत र सहभागितालाई शासनको केन्द्रमा राख्दै प्रजातान्त्रिक प्रणालीलाई थप प्रभावकारी बनाउँछ ।

-सामाजिक र आर्थिक असमानता अन्त्यको आधार
नेपालमा वर्गीय असमानता, गरिबी र बेरोजगारी अझै पनि प्रमुख चुनौतीहरू छन् । जबजको समाजवादी दृष्टिकोणले यी समस्याहरूलाई सम्बोधन गर्न राज्यको भूमिकालाई शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी र सामाजिक सुरक्षामा केन्द्रित गर्न प्रेरित गर्छ । जबजले वर्ग सङ्घर्ष र सामाजिक समानताको अवधारणामार्फत् आर्थिक असमानताको खाडल कम गर्ने लक्ष राख्छ । पछिल्ला केही वर्षमा नेपाल सरकारले लागू गरेका सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रमहरू, जस्तै वृद्धभत्ता, निःशुल्क स्वास्थ्य सेवा र शिक्षा क्षेत्रमा गरिएका लगानीहरू, जबजको व्यवहारिक प्रभावका उदाहरण हुन् । यी कार्यक्रमहरूले समाजका सीमान्तकृत र विपन्न वर्गलाई सशक्त बनाउन योगदान पु¥याएका छन् । जबजको यो सिद्धान्तले नेपालको सामाजिक–आर्थिक परिवर्तनका लागि ठोस आधार प्रदान गर्छ, जसले दीर्घकालीन रूपमा समाजवादी लक्ष्यतर्फ अग्रसर हुन सहयोग गर्छ ।

–सङ्घीयता र समावेशी शासनको समर्थन
नेपालको सङ्घीय संरचनाले विभिन्न जातजाति, संस्कृति र क्षेत्रका जनताको प्रतिनिधित्व र अधिकारलाई सुनिश्चित गरेको छ । जबजले प्रस्तुत गरेको समावेशी राष्ट्रियताको अवधारणाले यो संरचनालाई थप सुदृढ बनाउँछ । सङ्घीयताले स्थानीय तहमा शक्ति हस्तान्तरण गरेको छ, जसले विविध पहिचान र क्षेत्रीय विशेषताहरूलाई सम्मान गर्दै राष्ट्रिय एकताको भावनालाई बलियो बनाउँछ । जबजको यो दृष्टिकोणले सङ्घीय शासन प्रणालीमा जनताको प्रत्यक्ष सहभागिता र समावेशी नीतिहरूलाई प्रोत्साहन गर्छ । उदाहरणका लागि, सङ्घीय संरचनामा स्थानीय तहहरूले विभिन्न समुदाय र क्षेत्रका आवश्यकताहरूलाई सम्बोधन गर्ने नीतिहरू बनाएका छन्, जुन जबजको समावेशी शासनको अवधारणासँग मेल खान्छ । जबजले राष्ट्र निर्माणको साझा प्रयासलाई सुदृढ गर्न वैचारिक हतियारको रूपमा काम गर्छ ।

-विश्वव्यापीकरण र नवउदारवादको चुनौतीमा वैकल्पिक धार
विश्वव्यापीकरण र नवउदारवादी नीतिहरूले विश्व बजारमा पूँजीको एकाधिकारलाई बढावा दिएको छ, जसले सामाजिक अन्याय र आर्थिक असमानतालाई गहिरो बनाएको छ । यस्तो अवस्थामा जबजले समाजवादी मूल्यहरूमा आधारित वैकल्पिक राजनीतिक खाका प्रस्तुत गर्छ । यो सिद्धान्तले प्रविधिको उचित प्रयोग, राज्यको सक्रिय भूमिका र जनसरोकारका मुद्दाहरूमा केन्द्रित शासन प्रणालीको आवश्यकता औंल्याउँछ । उदाहरणका लागि, डिजिटल प्रविधिको उपयोगमार्फत् शिक्षा र स्वास्थ्य सेवालाई सर्वसुलभ बनाउन सकिन्छ, जसले सामाजिक समानताको लक्षलाई समर्थन गर्छ । जबजले विश्व बजारको प्रभावलाई सन्तुलनमा राख्दै जनताको हितमा नीतिहरू निर्माण गर्न प्रेरित गर्छ । यो सिद्धान्तले नवउदारवादी नीतिहरूको चुनौतीलाई सामना गर्न वैकल्पिक दृष्टिकोण प्रदान गर्छ, जसले नेपालको विकासमा सामाजिक न्याय र समानतालाई प्राथमिकता दिन्छ ।

-राष्ट्रियता र सांस्कृतिक विविधताको सम्मान
नेपाल एक बहुजातीय, बहुसांस्कृतिक र बहुधार्मिक राष्ट्र हो । जबजले सबैको सहभागिता, सबैको पहिचान भन्ने सिद्धान्तमार्फत् राष्ट्रियता र सांस्कृतिक स्वायत्तताबीच सन्तुलन खोज्छ । यो दृष्टिकोणले नेपालको सामाजिक सद्भाव र एकतालाई बलियो बनाउँछ । जबजले सबै जातजाति, धर्म र संस्कृतिको सम्मान गर्दै राष्ट्रिय एकताको भावनालाई प्रोत्साहन गर्छ । नेपालको संविधानले विभिन्न समुदायका सांस्कृतिक र भाषिक अधिकारलाई मान्यता दिएको छ, जुन जबजको समावेशी राष्ट्रियताको अवधारणासँग मेल खान्छ । यो सिद्धान्तले सङ्घीय नेपालमा विभिन्न समुदायहरू बीचको सहकार्य र एकतालाई प्रोत्साहन गर्दै सामाजिक सद्भावको आधार प्रदान गर्छ ।

जबजको यी पक्षहरूले यसलाई आजको सन्दर्भमा सान्दर्भिक बनाउँछ । यद्यपि, जबजको कार्यान्वयनमा केही चुनौतीहरू पनि छन् । वैचारिक स्पष्टताको अभाव, राजनीतिक दुरुपयोग र युवा पुस्ताको बदलिँदो आकाङ्क्षालाई सम्बोधन गर्न समयसापेक्ष व्याख्या र कार्यान्वयनको आवश्यकता छ । जबजलाई प्राविधिक विकास र विश्व बजारसँग समन्वय गर्दै सामाजिक न्याय र समानताको लक्षलाई कायम राख्नुपर्छ । यी चुनौतीहरूको बाबजुद, जबजले प्रजातान्त्रिक मूल्यहरू, सामाजिक समानता र समावेशी राष्ट्रियताका लागि बलियो वैचारिक आधार प्रदान गर्छ, जसले नेपालको विकास र समृद्धिको लागि मार्गदर्शन प्रदान गर्न सक्छ ।

निष्कर्ष
जनताको बहुदलीय जनवाद नेपालको वर्तमान राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक परिप्रेक्ष्यमा अझै सान्दर्भिक र उपयोगी विचारधारा हो । यसले समाजवाद र प्रजातन्त्रबीचको सन्तुलन, सामाजिक न्याय, समानता र राष्ट्रिय एकताको संवाहक सिद्धान्तका रूपमा आफुलाई पुष्टि गरिसकेको छ । यद्यपि, यसलाई समयअनुकूल परिमार्जन, व्यवहारिक रणनीति र स्पष्ट दिशानिर्देशनको साथ अघि बढाउनु जरुरी छ । शिक्षित, प्राविधिक र जागरुक पुस्तासँग संवाद गर्दै जबजलाई समकालीन बनाइयो भने यो सिद्धान्तले नेपाली समाजको दिगो विकास, राजनीतिक स्थायित्व र समावेशी राष्ट्र निर्माणमा अझ प्रभावकारी योगदान दिन सक्छ ।